Historia wybranych galicyjskich zamków we Lwowie i Przemyślu

Niski Zamek we Lwowie to w istocie zrujnowany zamek, który już nie istnieje. W miejscu, gdzie znajdowała się twierdza, znajduje się teraz m.in. Muzeum Narodowe im. Andrzeja Szeptyckiego,  Teatr Narodowe oraz bazarek z suwenirami. Zamek został nazwany Niskim w przeciwieństwie do Wysokiego Zamku, który stał na wzgórzu zamkowym i pełnił funkcje obronne.

Pierwsza historyczna wzmianka o Dolnym Zamku (inaczej nazywanego Niskim Zamkiem) pochodzi z 1292 roku. Król galicyjski Lew Danyłowycz zbudował w 1270 roku zamek w dolinie rzeki Połtwy (północno-zachodni narożnik centrum Lwowa), a później przeniósł tu swój dwór z Wysokiego Zamku.

W 1340 r., kiedy Lwów został podbity przez księcia litewskiego Lubarta, Zamek Dolny został poważnie uszkodzony, ale wkrótce został odbudowany. Ze względu na niebezpieczeństwo wojny z Kazimierzem III w 1345 i 1349 r. we Lwowie na rozkaz Lwa Juriewicza zbudowano fortyfikacje i odbudowano Niski Zamek.

Po podboju Galicji przez Królestwo Polskie Niski Zamek stał się własnością króla polskiego. Niektórzy historycy uważają, że zamek ten został odbudowany lub przebudowany przez króla Polski Kazimierza III Wielkiego w 1362 roku.

W latach 1372–1378 mieszkał tu władca Galicji książę Włodzimierz Opolski. W 1381 r. wybuchł nowy pożar, podczas którego forteca spłonęła, ponieważ została zbudowane z drewna. Nowy zamek został odbudowany i spłonął po raz kolejny dopiero w XVI wieku.

Od 1387 r. Polscy królowie często mieszkali w Niskim Zamku. Zamek stał się nawet nieoficjalną rezydencją władców. W różnych czasach zamieszkiwali ją: władca Galicji, książę Władysław Opolczyk, król Władysław II Jagiełło i królowa Jadwiga, król Władysław III Warneńczyk, król Szwecji Karol XII (po zdobyciu Lwowa przez Szwedów), władca Moskwy Wasilij I Dmitriewicz, Stanisław Leszczyński  i wiele innych wybitnych postaci.

W 1537 r. miały miejsce niezwykłe wydarzenia w historii Rzeczypospolitej, z którymi związany był Zamek Niski. Połączona armia polska i litewska licząca 120 000 żołnierzy zebrała się w pobliżu Zboiszcza w celu przeprowadzenia kampanii wojskowej na Wołoszczyźnie. Ale zamiast kampanii wojskowej armia pod dowództwem magnatów i szlachty wszczęła rokosz – powstanie wojskowe przeciwko królowi. Odmówili dynastycznego prawa spadkobiercy monarchy do objęcia tronu królewskiego, dopóki wpływowi arystokraci nie wydadzą na to zgody. W efekcie  9 września 1537 r. Król Zygmunt I przeprosił szlachtę na dziedzińcu Zamku Niskiego i  podpisał dokument, zgodnie z którym zniesiono dziedziczność władzy królewskiej w Królestwie Polskim.

W 1565 r., po kolejnym pożarze Zamku Niskiego, pozostały tylko jego mury. Starszy twierdzy  Piotr Bazhy (według innych źródeł nazywał się Andrzej Bardzi lub Andriy Barzhyn) musiał zbudować nowe budynki w miejsce spalonych. W tym samym roku na jego polecenie rozpoczęła się budowa nowego zamku z cegły, który przyjął architektoniczną formę na modłę dojrzałego renesansu. Nowe budynki zostały ozdobione różnymi dekoracjami i donicami, a mieszkańcy utożsamiali zamek z podobnym karczmie. Po śmierci wyżej wspomnianej głowy zamku, jego miejsce zajął Nicholas Herburt, który pomógł dokończyć odbudowę twierdzy w 1575 roku w stylu renesansowo-manierystycznym, co kosztowało go sporo złota. W odbudowie zamku pomagał także szlachcic Andrzej Owadowski, który opracował opisy i szacunki dotyczące rekonstrukcji Zamku Niskiego. Ciekawostką jest fakt, że budowę nadzorował Włoch, którego nazwisko niestety nie zachowało się.

Z powodu niszczycielskiego wpływu terenów bagiennych doliny rzeki Połtwy w 1621 r. król Zygmunt III został zmuszony do opuszczenia zamku, a forteca utraciła status oficjalnej rezydencji polskich królów. Zamiast tego Zamek Niski stał się domem dla starszego Lwowa.

Twierdza była własnością króla, w zamku znajdowała się rezydencja starszego królewskiego, stare archiwa, a nawet więzienie. Do XVII wieku za murami wieży zatrzymywali się tylko urzędnicy w celu odpoczynku oraz w sprawach publicznych. Podczas oblężenia miasta Zamek Niski został przekształcony w twierdzę obronną dla zwykłych ludzi z obrzeży Lwowa.

Po śmierci ostatniej głowy zamku – księcia Radziwiła – forteca popadła w ruinę. Podatki nakładane na mieszkańców Lwowa nie były wystarczające do terminowej przebudowy Zamku Niskiego, a królowie nie chcieli pomagać w materialnej konserwacji budynków. Wykonano jednak pewne prace w celu wzmocnienia fortyfikacji np. w 1703 r. w północno-zachodnim narożniku murów obronnych miasta zbudowano rawelin umocniony skarpą.

Kiedy Lwów został zajęty przez wojska Karola XII w 1704 r., Szwedzi ograbili Niski Zamek z większości pozostałych w nim budynków. Warto również wspomnieć, że szwedzkie wojska wykorzystały dokumenty archiwalne jako ściółkę dla swoich koni.

Twierdza stopniowo się zawaliła. Z uwagi na fakt, że kompleks zamkowy znajdował się bardzo blisko rzeki Połtwy, mokra gleba zniszczyła mury i fortyfikacje twierdzy. Doszło nawet do tego, że pod koniec XVIII wieku. więźniowie zamku uciekli z niego, po prostu rozmontowując cegły w murze.

W 1765 r. przeznaczono pewne środki na odbudowę zamku, ale były one niewystarczające: ściany były w chwiejnym, dość opłakanym stanie, drewniane konstrukcje zostały zrujnowane, a w niektórych miejscach cegły poodpadały lub wręcz rozpadły się w pył.

Władze austriackie chciały umieścić w zamku biura urzędników prowincji. W jej imieniu architekt Peter Polejowski w 1776 r. opracował dość pompatyczny projekt odbudowy, który przetrwał do dziś Jednak z powodu bardzo złego stanu zamku projekt ten został porzucony i nigdy nie wdrożony do realizacji.

W 1782 r. cesarz austriacki Józef II przekazał zamek Sejmowi Galicyjskiemu z rozkazem wybudowania na jego miejscu kompleksu, który składałby się z teatru, sal balowych i hotelu. Dwa lata później projekt opracował dyrektor działu budownictwa miejskiego Karl Merz. Jednak z powodu ogromu biurokracji plan ten również nie został zrealizowany. Dzięki środkom przeznaczonym na ten cel zbudowano tylko salę balową. Teatr korzystał z Kościoła Świętego Krzyża, który w 1785 r. został odebrany zakonowi Franciszkanów i przebudowany. Do 1785 r. w zamku istniał kościół św. Katarzyny zbudowany w stylu „rosyjskim”, ale wraz z jego zamknięciem zamek popadł do reszty w ruinę, przeżywając swoje ostatnie dni.

W 1802 r. władze miasta Lwowa kupiły Niski Zamek od Sejmu Galicyjskiego, zdemontowały tereny zamkowe i utworzyły w ich miejscu strefę handlową. Cegły zamku zostały sprzedane jako zwykłe wyroby budowlane do budowy teatru hrabiego Skarbka (rząd miasta zarobił 8528 koron). Część cegieł kupiła gmina żydowska we Lwowie, z której budowali kamienice na placu Bernardyńskim (obecnie plac Soborna). Tak więc jeden z największych historycznych budynków we Lwowie – Niski Zamek – zniknął w powierzchni ziemi. Dziś po majestatycznym zamku  nie pozostały nawet ruiny.

Podczas wycieczki do Lwowa i spaceru w okolicy teatru hrabiego Skarbka i „Wernisażu”(będącego w istocie bazarkiem z rękodziełem, starociami i suwenirami), warto pamiętać, że kroczymy w miejscu w którym kiedyś znajdował się jeden z lwowskich zamków.

ZAMEK PRZEMYSKI

Zamek w Przemyślu (znany jako Zamek Kazimierzowski) to jedna z najstarszych fortyfikacji w księstwie galicyjskim. Zamek znajduje się na Wzgórzu Zamkowym, 270 m n.p.m., nad środkową częścią Przemyśla, na wschodnim (prawym) brzegu rzeki San.

Historia zamku

Lokalizacja pierwszej fortyfikacji, która doprowadziła do powstania miasta Przemyśla, pozostaje kontrowersyjna. Istnieje długa tradycja umiejscawiania  pierwszych umocnień Przemyśla w miejscu zwanym Starym Zamczyskiem (lub górą Trzech Krzyży), która znajdowała się na południe od obecnego zamku, naprzeciwko dawnego brodu nad rzeką San. Podczas budowy austriackich fortyfikacji na Starym Zamku w XIX wieku znaleziono wiele artefaktów wojskowych, ślady kamiennych murów i spalone belki, co może świadczyć o słuszności takich założeń. Powód upadku poprzedniej twierdzy i jej przeniesienia na miejsce obecnego zamku, pozostaje jednak pod znakiem zapytania, podobnie jak to, którą z twierdz zajął książę kijowski Wołodymyr w 981 roku.

Przemyśl leżał na ważnym szlaku handlowym z Morza Czarnego, Galicji, Kijowa do Polski, Bałtyku i przez karpackie przełęcze na Węgry, Słowację i Morawy. Uważa się, że kijowski książę Jarosław Mądry, po śmierci swojego najstarszego syna Wołodymyra, podarował w 1054 r. swojemu wnukowi księciu Rostysławowi Wołodymyrowyczowi ogrody czerwieńskie i ziemię galicyjską (do 1060 r.). Po śmierci księcia jego synowie stali się „wyrzutkami” na dworze księcia na Wołyniu. Polski książę Bolesław II Odważny w 1071 r. od wiosny do jesieni oblegał Przemyśl, którego obrońcy ostatecznie ulegli z powodu braku żywności i wody. Około 1084 r. Książę Ruryk Rostysławycz zdołał zająć Przemyśl, korzystając ze wsparcia ludności, walki książęcej wołyńsko-kijowskiej i walk książąt polskich. Największe miasta Galicji zostały zajęte przez jego braci Vasilko i Volodara.  W połowie XI wieku Przemyśl był wielokrotnie bezskutecznie oblegany przez wojska książąt rosyjskich i królów węgierskich. Uważa się także, że przez pewien czas Przemyśl był głównym ośrodkiem majątku księcia Lwa I. Po zdobyciu Rosji Galicyjskiej przez Kazimierza III zamek w Przemyślu należał do majątku królewskiego, a miasto stało się stolicą ziemi przemyskiej województwa ruskiego.

Najstarszy zamek w Przemyślu otoczony był drewnianymi klatkami ogrodowymi, które pełniły funkcje mieszkalne i gospodarcze, oraz ziemnymi wałami. Czas powstania kompleksu pałacowego z rotundą nie jest dokładnie znany i może sięgać XI wieku, a nawet wcześniej. Historycy, idąc w kierunku tzw. „Legendy Kazimierza”, przypisują budowę gotyckiego zamku z cegły w 1340 r. królowi Kazimierzowi III (podobnie jak przypisuje się mu także budowę Wysokiego Zamku we Lwowie ) – polski król wzniósł murowaną budowlę na miejscu drewnianego grodu. Określenie dokładnego czasu budowy zamku jest prawie niemożliwe, ponieważ przetrwała tylko wieża bramna, prawdopodobnie zbudowana w XIV wieku.

W polskiej historiografii opartej na kronice Jana Długosza uważa się, że po zdobyciu Przemyśla przez króla Kazimierza III zbudował on nowy kamienny zamek na miejscu rosyjskiego drewnianego. Zamek był oddzielony fosą i  mostem zwodzonym w dwukondygnacyjnej wieży bramnej od przedmieścia, w którym w drewnianych wieżach znajdowała się brama od zachodu i brama dla pieszych od strony południowo-zachodniej. Przedmieście miało charakter gospodarczy, a sam zamek otrzymał plan kwadratu z wieżami w narożach. Wewnątrz zbudowano drewniane budynki o charakterze gospodarczym.

Burmistrz Przemyśla Marcin Krasicki rozpoczął w 1616 r. przebudowę zamku w stylu renesansowym na zamkową rezydencję. Prace nadzorował architekt Galeazzo Appiani, który jednocześnie odbudował dla niego zamek rodowy w Krasiczynie. Wieże zostały podniesione i uzupełnione o poddasze, do północno-wschodniej ściany dobudowano skrzydło mieszkalne, ale śmierć burmistrza w 1631 r. spowodowała zaprzestanie budowy galerii w pobliżu skrzydła mieszkalnego i wszelkiej dalszej przebudowy. Po kilku oblężeniach w XVII wieku, drewniane przedmieście zostało zniszczone w 1663, a południowe i zachodnie wieże zamku popadły w ruinę. W 1667 roku postanowiono odbudować zamek, ale burmistrz miasta w tamtym okresie był w stanie przywrócić do życia jedynie arsenał. Dopiero w latach 1759-1762 głowa Przemyśla i przyszły król Stanisław Poniatowski przebudowali zamek, demontując ruiny dwóch wież i mur między nimi oraz budując nowy mur na szczycie zamku w odległości 10 m od rozebranego. Wieża bramna została również wzmocniona przyporami.

Po rozbiorze Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Austriacy umieścili koszary swojej armii na zamku. W 1842 r. na wzgórzu zamkowym utworzono park, posadzono drzewa i wykopano resztki ziemnych wałów zamkowych, które w 1865 r. przekazano miastu. Podczas I wojny światowej Austriacy przetrzymywali w zamku do dwóch tysięcy rosyjskich jeńców.

Zamek został odnowiony w latach dwudziestych XX wieku, a w latach osiemdziesiątych odbudowano dwie narożne wieże i kurtynę między nimi.

Dziś Zamek Kazimierzowski i jego dziedziniec jest jedną z głównych atrakcji Przemyśla udostępnioną do zwiedzania. Wyjątkowym punktem programu podczas wycieczki do Przemyśla może być wejście na jedną z baszt zamkowych, z której można obserwować całe miasto. W budynku zamku zaczął działać także pierwszy amatorski teatr w Polsce – Fredreum. Dziś jego gospodarzem jest Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK.